Беларусь – превыше всего! (О национальной беларуской идее) / Составление, перевод, научное редактирование А.Е. Тараса. – Смоленск: Посох, 2011. – 240 с. 

Адна з трагедый, якія характарызуюць сучасны стан беларускага народа, заключаецца ў тым, што практычна ўсе даступныя рэсурсы для нацыянальнага адраджэння краіны па  ўзурпіраваныя вузка думаючымі авантурыстамі, асуджанымі таму на пастаянныя паразы. (Гэтак жа, як і спектр ўсіх прарасейскіх палітычных сілаў у рэспубліцы апынуўся заменены фігурай А. Лукашэнкі).

Які з дадзеных раскладаў адыграе больш важкую ролю для РБ, пакажа толькі будучыня. Так ці інакш, працэсы, якія стартавалі ў нашай краіне пасля 19 снежня 2010 гады, арганічна пра дугледжваюць змену не толькі «старой» апазіцыі. Яна, урэшце рэшт заняла адзіна зручнае для сябе статуснае становішча («вялікамучанікаў за ідэю») павінна быць дапоўненая ў масе «палітычных адкідаў» таксама і тым «вузкім колам абмежаваных людзей», якія на працягу апошніх 25 гадоў узурпавалі ролю адзіных змагароў за ператварэнне «тутэйшага насельніцтва» ў нармальную еўрапейскую нацыю. З адпаведнымі — добра ўсім вядомымі — трагічнымі вынікамі. Як адзначаецца ў кнізе, «з 1994 года ў Беларусі адбываецца пастаянная дэпапуляцыя, або, кажучы прасцей — выміранне насельніцтва. Паводле дадзеных сярэдзіны 2010 года беларусаў налічваецца 9 млн. 467700. Значыць, за апошнія 16 гадоў нас стала менш на 850 тысяч чалавек. Гэта тое ж самае, каб цалкам вымерлі восем такіх гарадоў як Салігорск або Маладзечна. І гэта без войнаў, без эпідэмій, без катастроф» (с. 14 — 15).

Справа ў тым, што заняпад уласна тутэйшай нацыі і нацыянальнай культуры тлумачыцца не толькі і не столькі пастаянным прэсінгам уладаў. Відавочна, яго асноўнай прычынай выступае ваяўнічая неадэкватнасць тых, хто да гэтай пары ўзначальваў працу па фарміраванні «беларускай нацыянальнай ідэі». З гэтых «кадраў» «іншых ужо няма, а тыя ўжо ня з намі». Праўда, нічога па сутнасці сваёй не змянілася і да гэтага часу. Гэтыя ўжо шматразовыя лузэры куды больш жорстка б’юцца за ўласныя рэсурсныя пазіцыі, чым нават супраць даволі сумніўнай дзяржаўнай лініі, скіраванай на зніжэнне ўдзельнай вагі «матчынай мовы» сярод грамадзян Беларусі.

Наглядным сведчаннем спробаў насамрэч здаровых сілаў беларускага грамадства, нарэшце, пакінуць тэрыторыю культурна-палітычнага гета (у якое з мазахісцкім задавальненнем і — трэба меркаваць — з немалой асабістай выгадай загналі сябе цяперашнія «нацыянальныя дэмакраты») выступае гэты зборнік. Яго аўтарамі з’яўляюцца мысляры (не толькі айчынныя), здольныя думаць трошкі інакш, чым гэта традыцыйна прынята меркаваць у дачыненні да «ваяўнічых нацыянальных кадраў». У аснову твора ляглі тэксты такіх спецыялістаў, як П. Біч, І. Бабкоў, М. Кацук, А. Краўцоў, Д. Сасноўскі, А. Тарас, А. Шэін, З. Шыбека, Р. Шпарлюк і інш.

Адзначу адразу: кожны тэзіс працаў, якія склалі зборнік, абгрунтаваны шматкроць і з самых разнастайных пазіцый. У фармаце знаёмства з прадстаўленымі матэрыяламі ў жанры рэцэнзіі — пажадана зразумець: асобам, патрабуючым змястоўных ідэйна-ідэалагічных палемік, неабходна азнаёміцца з усім тэкстам.

Нацыяналізм можа і павінен стаць высока духоўнай і — адначасова — прагматычнай палітыкай

Асноўная тэза кнігі — беспрэцэдэнтна адкрытая: «Сутнасць нацыянальнай ідэі фактычна заключаная ў адной адзінай фразе: Беларусь перадусім» (стар. 4).

А як жа з непажаданымі і з не зусім палітычна карэктнымі аналогіямі? — спытае чытач. Адказ: «Як кажа народная мудрасць, «залатая манета не перастане быць залатой, калі яе знойдзе падлюка» (стар. 4).

Згодна з аўтарам прадмовы, «менавіта гэтая формула максімальна коратка выказвае сутнасць любога нацыяналізму … Нацыяналізм – у адрозненне ад лібералізму, камунізму і паліткарэктнасці – ня мае патрэбы ў ніякіх абгрунтаваннях» (стар. 4).

Нацыяналізм можа зрабіць жыццесцвярджальным духоўным здабыткам выключна вера, «вера ў Бога», якая рэальна выступае галоўнай умовай «асабістай незалежнасці і незалежнасці дзяржавы» (стар. 9). І бяруць яго на ўзбраенне выключна адораныя і натхнёныя людзі: «Праект Скарыны па выданні Бібліі ня быў бізнэс-праектам (яму, выхадцу з сям’і багатых гандляроў, было добра вядома, якія тавары прыносяць прыбытак). Пераклад і выданне Святога Пісання патрабавалі ад яго пэўнага ідэалізму, ахвярнасці, адважнай веры першапраходцаў» (стар. 9).

У дадзеным выпадку гаворка ня можа і не павінна ісці аб «выбранасці» нейкай катэгорыі асабліва ганарыстых людзей: «Беларуская нацыянальная ідэя — гэта звышзадача, якую Бог даверыў выконваць беларусам. Менавіта дзеля яе Ён даў нам магчымасць быць народам і валодаць сваёй дзяржавай» (стар. 18).

Нацыяналізм — гэта працяг высакародных памкненняў прадстаўнікоў «цвету» той ці іншай нацыі на стадыі фармавання.

І амаль тут жа растлумачальная цытата з Гелнера: «Нацыяналізм не з’яўляецца тым, чым ён нам здаецца, але ён таксама не з’яўляецца тым, чым ён лічыць сябе сам. […] Нацыяналізм прынцыпова схільны да падману ці самападману. Справа ў тым, што нацыяналізм з’яўляецца па сутнасці маштабным увядзеннем высокай культуры ў грамадстве, дзе больш нізкія культуры здаўна панавалі ў жыцці большасці, а ў пэўнай меры – і ўсяго насельніцтва …» (стар. 178).

Адзначу, што аргументацый пасродкам цытат ў тэксце параўнальна няшмат. Аўтары, як правіла, маюць мужнасць кіравацца ўласным розумам (як і вучыў І. Кант).

Эмансіпацыя ад Расеі: яшчэ не завершаная

Папярэднічае фрагменту зборніка пад назвай «Канцэпцыя беларускай нацыянальнай ідэі» цалкам ходкая канстатацыя: «Усе афіцыйныя ідэалагічныя канцэпцыі – ад паходжання беларусаў да мадэлі сацыяльнай дзяржавы – запазычаныя з расейска-савецкага кантэксту, навукова недасканеалыя, служаць у першую чаргу інтарэсам Расеі. Беларусам неабходны пераход ад прарасейскіх канцэпцый да сваіх уласных, патрабуецца новае разуменне саміх сябе, сваёй гісторыі» (стар. 19).

Пры гэтым аўтар сюжэту не абмежаваўся абстрактнымі канстатацыямі, гаворка ідзе і пра цалкам  вызначаныя «гуманітарныя тэхналогіі»: «Першы неабходны крок – сыход са сферы ідэалагічнага ўплыву Расеі. Гэты ўплыў, у сваю чаргу, звязаны з навязанымі Беларусі трыма базавымі міфамі:

— міфам славянства (усходняга славянства);
— міфам трыадзінага рускага народа;
— міфам пераемнасці Масквой дзяржаўнасці ад Кіеўскай Русі» (стар. 19).

Асабліва акцэнтуецца важнасць разумення наступнага: «У беларусаў, украінцаў і рускіх ніколі не было агульных продкаў. Беларусы – нашчадкі балцкіх плямёнаў (яцвягаў, крывічоў, прусаў і інш); украінцы – нашчадкі скіфа-сармацкіх плямёнаў (печанегаў, полаўцаў і інш); рускія – нашчадкі фіна-вугорскіх плямёнаў (мардвы, чудзі, пячоры, мурамы, мяшчэры, весі …), якія адчулі ў дадатак магутны ўплыў цюркаў» (стар. 20).

І, у прыватнасці: «Як яцвягі (летапісная літва), так і смаленска-полацкія крывічы з’яўляюцца адным этнасам з агульнай дахрысціянскай культурай і мовай. Менавіта таму ад Падляшша да Смаленшчыны існуе этнічна адзіны беларускі народ з адзінай культурай і традыцыямі.

Нашай гістарыяграфіі ў дачыненні да Полацкага княства трэба дакладна прытрымлівацца тэрміна Крыỳя або Полацкая Крыỳя. Гэта будзе вылучаць яе з агульнарускага кантэксту. Адначасова, Кіеўская Русь павінна падавацца як дзяржаўнае ўтварэнне прышэльцаў-варагаў, а не міфічных мясцовых славян-русічаў. Крыỳя ў гістарычным і рэлігійным кантэксце – гэта этнічна балцкая зямля, ужо прыняўшая праваслаўе, у процівагу Літве (яцвягі), якая яшчэ захоўвала паганства» (стар. 31).

Што тут абсалютна (!) справядліва (з дэталямі няхай спрачаюцца букваеды, якіяч імкнуцца ведаць дакладную «гістарычную ісціну»), дык гэта меркаванне аб тым, што мадэль уласнай гісторыі кожная нацыя абавязана ствараць сістэмна.

Істотна і тое, што пры распадзе СССР у новых незалежных дзяржавах захавалася пэўная колькасць спецыялістаў, якія маюць смеласць мець уласны пункт гледжання (не абавязкова імперскі) на генезіс народаў «сферы кірыліцы». Цяпер гэтыя эксперты ўяўляюць сабой «залаты фонд» кожнай нацыі, якая знаходзіцца на стадыі станаўлення.

Менавіта яны і падкрэсліваюць наступнае: «Наша краіна дагэтуль застаецца – па факце – калоніяй Расеі, бо ў свеце яшчэ не было выпадку, каб улады нацыі, якая дамаглася Незалежнасці, захавалі б каляніяльныя сымбалі (герб, сьцяг, гімн, грашовую адзінку, помнікі …), каланіяльная назва краіны (Белая Русь) і гэтак душылі сваю нацыянальную культуру, як гэта робіцца ў нас. Нашым уладам ўнутраная Масква, якая сядзіць у іх мазгах, дазваляе толькі гандлявацца кошты на нафту, газ, малако, а прэзідэнту – трошкі сваволіць ў знешняй палітыцы. Адзіны спосаб абгрунтаваць рабскія паводзіны нашага кіраўніцтва ў адносінах з Масквой – гэта аб’явіць, што мы з рускімі адзін народ, што яно і робіць. А гэты тэзіс і з’яўляецца галоўным ва ўсёй канцэпцыі заходнерусізму» (стар. 124).

«Беларусь» — яшчэ пакуль не брэнд. Новыя ідэі

 

Рэальна асэнсоўваючы складанасці з выбудоўваннем уласнай нацыянальнай ідэнтычнасці, адзін з аўтараў канстатуе: «Саманазва беларус не выклікае асацыяцый гераічнага або высакароднага парадку. Традыцыйная характарыстыка народа пад назвай беларусы – слабая, пастаянна кім-небудзь прыгнятаемая нацыя, з адсталай і прымітыўнай сялянскай культурай. У шэрагу асацыяцый да тэрміна беларус пераважаюць прыніжальныя або негатыўныя вобразы: парабак, бульбаш, вясковец, калгаснік, пакорлівы, пакутнік …

Няма нічога ганебнага ў тым, што беларусы – нацыя сялянскага паходжання – бо гэта паказчык аўтэнтычнасці. Але ўзвядзенне лапцяў ў культ – відавочны перабор. Такі падыход выклікае негатыўнае стаўленне да ўласнай саманазвы і да ўсяго, што з ёй звязана» (стар. 28).

Асабліва звернем увагу на наступнае: «Пачынаючы з Дудкi беларускай (1891 г.) Францішка Багушэвіча, беларускія літаратары культывавалі вобраз шматпакутнага народа. Чаму шматпакутнага? Ды таму што ён адсталы і забіты (чытай – недалёкі). У чалавека нават з сярэднім інтэлектам такая карцінка здольная выклікаць толькі агіду. На жаль, нашы класікі – Максім Гарэцкі, Якуб Колас – стагналі пра тое ж. Толькі Уладзімір Караткевіч асмеліўся парушыць гэтую гідкую каланіяльную традыцыю!» (стар. 204).

Цікава, і як зрэагуе на гэта чынавенскі апарат Міністэрства адукацыі? Упор у хрэстаматыях па «роднай лiтаратуры» павінен быць зроблены на айчыннай класіцы, але прынцыпова іншага пафасу.

І тут жа ў кнізе – цалкам канструктыўныя і тэхналагічныя ідэі:

«Новыя брэнды беларусаў» (стар. 36).

У ідэальнай перспектыве павінна быць уведзена наступнае:

«[…] Статут – галоўны закон краіны. Канстытуцыя ў Беларусі павінна называцца Статутам, падкрэсліваючы гістарычную пераемнасць цяперашняга дзяржавы з ВКЛ.

Шляхта – агульная назва найбольш адукаванай часткі насельніцтва. Гэта людзі з вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй, якія вызнаюць хрысціянства, якія валодаюць актыўнай грамадзянскай пазіцыяй …

Дуб – дрэва жыцця, здаўна шанаванае беларусамі. Дуб павінен стаць сімвалам жыццёвых сіл нацыі. Зноў павінна стаць звычаем шанаванне дубоў, якія знаходзяцца ў знакавых месцах гарадоў, пасёлкаў, вёсак» (стар. 37).

І ў аспекце будучых рэформаў, жыццёва важных для будаўніцтва новага нацыянальнай дзяржавы:

«… Змяніць канцэпцыю паходжання беларусаў са славянскай на балцкую …

Змяніць канцэпцыю дзяржаўнай пераемнасці ад Кіеўскай Русі на традыцыю Вялікага Княства Літоўскага …

Змяніць ключавую характарыстыку нацыі. Савецкая характарыстыка сцвярджала, што беларусы – нацыя выключна сялянская. Трэба ўвесці прынцыпова іншы тэзіс: беларусы – нацыя сялянска-шляхецкая» (стар. 39).

Неабходна нанова пазначыць антынацыянальныя назвы вуліц, гарадоў, дэмантаваць помнікі больш чым сумніўным асобам. У прыватнасці, адзначаецца: «Да пытання аб тым, што вайна з помнікамі – гэта нібыта вайна з гісторыяй. У Іспаніі 30 гадоў існавала дыктатура генералісімуса Франсіска Франка, які прыйшоў да ўлады ў выніку крывавай грамадзянскай вайны. Іншымі словамі, гэтая краіна ўдосталь наелася таталітарызму і культу асобы.

У 2007 годзе іспанскі парламент прыняў адмысловы закон Аб гістарычнай памяці! У адпаведнасці з ім у краіне дэмантавалі УСЕ помнікі дыктатару, забаранілі ўсе сімвалы, рытуалы, памятныя даты, звязаныя з пераможным шэсцем франкісцкага рэжыму. З гэтага часу Франка і яго паплечнікаў нельга называць вернымі сынамі народа ці вялікімі грамадзянамі Іспаніі, нельга ганарыцца тым, што яны былі калісьці абвешчаныя ганаровымі акадэмікамі або ганаровымі чыгуначнікамі.

Параўнайце з Беларуссю. Тут памяць пра выбітных партыйна-палітычных дзеячаў перыяду СССР клапатліва падтрымліваецца да гэтага часу» (стар. 42).

Што гэта можа даць?

Бліскучы тэзіс сфармуляваны ў зборніку: трэба адраджаць практычна раздушаную за два стагоддзі мясцовую арыстакратыю духу і бізнэсу: «Багаты беларус-патрыёт, які дэманструе прыклад годнага жыцця, безумоўна больш прывабны ў параўнанні з жабракамі народафронтаўцамі, беспаспяхова спрабуючымі данесці свае ідэі да народа» (стар. 56).

Мабыць, самы ўражлівы фрагмент кнігі наступны:

«Ашаламляльны поспех твораў Уладзіміра Караткевіча быў выкліканы ў свой час менавіта той акалічнасцю, што яны выступілі пераканаўчай альтэрнатывай і плачу сялянскіх літаратараў 1900-30 гадоў, і калгаснаму побыту пісьменнікаў 1950-60-х гадоў.

На самай справе, пра каго ідзе гаворка ў яго кнігах «Сівая легенда», «Дзікае паляванне караля Стаха», «Кастусь Каліноўскі», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», «Каласы пад сярпом тваім», «Чорны замак Альшанскі», «Калыска чатырох чараўніц », ды і іншых таксама? Няўжо аб сялянах? Прагартайце зноў і вы ўбачыце: яго героі – шляхцічы, разначынцы, гараджане! Нашы літаратуразнаўцы сарамліва затушоўваюць гэты факт, тады як ён з’яўляецца фундаментальным для разумення творчасці У.С. Караткевіча.

Дастаткова параўнаць яго кнігі з класічным калгасным раманам Івана Мележа “Людзі на балоце” (1961 г.), уключаным у школьную праграму. Ці можа хто-небудзь сказаць – пра што ён? У чым там інтрыга? Наогул, што адбываецца на старонках гэтага рамана? «Iван пайшоў у стайню», «Ганна прынесла малако», «Miкола ўвесь дзень ладаваў дах на свiране». Прыкладна, у такім духу. Зразумела, пры жаданні падобныя тэксты таксама можна лічыць літаратурай. Вось і лічаць…» (с. 213).

І: «Для шляхты маральныя каштоўнасці (асабістая годнасць, гонар сям’і, вернасць каралю і магнату, сумленнае слова) з’яўляліся магутнымі рэгулятарамі паводзін. Для сялян жа такія паняцці проста не існавалі. У гэтым сэнсе большасць цяперашніх гараджан Беларусі да гэтага часу застаюцца сялянамі – то бок, людзьмі пазбаўленымі пачуцці асабістай годнасці, павагі да саміх сябе. Улада любога ўзроўню робіць з імі што хоча, усялячк зневажае, падманвае нават у дробязях – яны ўсё церпяць, ня смеюць бунтаваць. Іх лозунг: абы цiха!. Вось чыноўнікі і топчуць іх у сваё задавальненне.

А што тычыцца сялянскага караля Стаха, пра якога пісаў Караткевіч … Ён, нарэшце, прыйшоў. Хочацца спытаць у адраджэнцаў: што ж вы не радуйцеся яму? Бо гэта – ідэальны архетып беларускага селяніна. Такі ж індывідуаліст і хітрун. Такі ж скнара і зайздроснік. Гэткі ж няўдзячны і зласлівы. Гэтак жа шчыра пагарджае навукамi, скубэнтамі, спецыялістамі-прафесіяналамі. Аналагічна ненавідзіць таленавітых і яркіх людзей … А ўжо кiраваць яму падабаецца да поўнага самазабыцця / выдзелена мной. — А.Г./» (стар. 213 — 214).

І для таго, каб стала яшчэ больш зразумела:

«У пачатку 1990-х гадоў прадстаўнікі беларускага сялянства на кароткі час узялі ўладу. Але затым выпусцілі яе з рук. Ды не проста выпусцілі, самі аддалі!

Ах, як яны сябе любілі ў гэтай уладзе, з якім захапленнем дзялілі пасады і грошы, вяшчалі краіне і свету пра свае смутныя ідэі. Напрыклад, пра Адраджэнне. Адраджэнне чаго? Сялянскай гаворкi? А акрамя яе яшчэ чаго? Гэта так і засталося невядомым […]

Але ў палітыцы так не бывае. Палітыка – гэта вайна. На ёй змагаюцца да смерці. А хто ня можа біцца – той не палітык … Нашы апазіцыянеры – не палітыкі. У сваёй большасці – фантазёры і эгаісты. Яны прыхільнікі ня нейкай велічнай ідэі, а выключна сваіх мараў пра ўладу. Таму ў іх няма перспектываў. У лепшым выпадку гэтыя баранчыкі калі-небудзь створаць сваю фракцыю ў Вярхоўным савеце (хай нават назавуць яго «Соймам») і будуць доўга тлумачыць ваўкам, ЯК будаваць нацыянальную Дзяржаву. Зрэшты, самі яны маюць цьмянае ўяўленне пра тое, што вядзецца ў размове. У рэчаіснасці, галоўнае іх памкненне – каб ваўкі бараноў ня елі, далі магчымасць спакойна імпартнай зелянінай на палітычнай лужку харчавацца.

Цяперашнюю кіруючую групоўку непазбежна зменіць новае пакаленне (маладыя ваўкі), якое пагалоўна складаецца з гараджанаў і гэтак жа пагалоўна русіфікаванае. Загадзя прашу нацыянальная свядомых адраджэнцаў не хвалявацца з гэтай нагоды – вы  лішнія на гэтым свяце жыцця.

Каго я маю на ўвазе пад лішнімі? Напрыклад, Беларускі Народны фронт» (стар. 231, 232).

Аўтар далей фіксуе асноўныя – абсалютна трагічныя і смяротныя – прамашкі яго лідэраў:

1) гучна агучанае (да з’яўлення нават мінімальных надзей на палітычную перамогу) імкненне навучыць усіх грамадзян ня проста «мове», а «дакладна» «тарашкевіцы», напалохаўшае вельмі і вельмі многіх.

2) ігнараванне трагічнага вопыту нацыянальных дэмакратаў 1917 — 1921 гг., ушчэнт прайграўшых барацьбу за масы і ўладу бальшавікам. «Для беларускіх народных інтэлігентаў на першым месцы было сацыяльнае, а не нацыянальнае. Тое ж самае мы бачым сёння: кілбаса і кiраўнiцтва (гэта значыць, прыярытэт матэрыяльных дабротаў і манаполія на ўладу для сябе) у свядомасці беларускамоўных ідэолагаў значна важней сцяга (кансалідавальнай агульнанацыянальнай ідэі) і храма (веры ў Бога).

Чаму? Ды таму, што нацыянальна свядомая публіка ў сваёй большасці складаецца з учорашніх сялянаў. А сялянства – як грамадскі клас – ніколі не думае ў паняццях гістарычнага працэсу або ў катэгорыях нацыянальна-дзяржаўнага будаўніцтва … Дарэчы кажучы, менавіта таму цяжка пераацаніць значэнне гістарычнай адукацыі і асветы, якая ажыццяўляецца з пазіцый беларускага патрыятызму» (стар. 234).

ШТО ёсць нацыянальнае?

Гэты тэматычны раздзел зборніка, які аб’ядноўвае некалькі аўтарскіх матэрыялаў, самы радыкальна-наватарскі і – адначасова – ледзь не ўпершыню для найноўшай Беларусі абсалютна разумны.

 

Такім чынам, галоўныя тэзісы:

1. «Мова ня можа служыць крытэрам патрыятызму. У поліэтнічным ВКЛ рэальнай праявай патрыятызму было ня веданне старабеларускай мовы, а абарона незалежнасці дзяржавы з мячом у руцэ, а таксама прымнажэнне навукаў, стварэнне шэдэўраў мастацтва, забеспячэнне спакойнага і ўпарадкаванага грамадскага жыцця. У гэтай моцнай і паўнавартаснай дзяржаве нікому б у галаву не прыйшло назваць непатрыётам польскамоўнага беларускага шляхціца, які вяртаецца з вайны» (с. 60).

2. «…Калі казаць пра беларускую ідэі канца 1980-х гадоў як пэўны прынцып легітымацыі і захавання той рэальнай сацыякультурнай цэласнасці, якую мы пазначаем словам Беларусь, то яна праявіла сябе надзвычай неэфектыўна.

Наўзамен ўтрымання гэтай цэласці яна прапанавала карціну соцыума, пагружанага ў мінулае як у ідэальную форму, тады як рэальнасць (сучаснасць) выступала яе непапраўнай дэградацыяй. Грамадства ў гэтай карціне было падзеленае на дзве часткі: свядомая меншасць і каланізаваная большасць. Пры гэтым большасці было адмоўлена ў легітымнасці яго прысутнасці» (стар. 100).

3. «У дачыненні да Беларусі можна зафіксаваць адсутнасць практычнага складніка нацыі. Па гэты дзень пытанне: Што павінен рабіць чалавек, каб быць беларусам? – застаецца без адказу. А калі так, то галоўную ролю адыгрывае не тое, што ён робіць, а тое, што робяць з яго» (стар. 106).

4. «Трэба заняцца стараннай асветай народа, вяртаннем яму гістарычнай памяці, слаўнага мінулага нашай Літвы і літвінаў (замест таго, каб маўкліва аддаваць нашу гісторыю і нашых герояў у непадзельную ўласнасць палякам, летувісам і рускім); пачаць разбіраць завалы хлусні, што атачыла нас. Трэба пачаць працу па ліквідацыі на нашай зямлі ганебных сведчанняў каланіяльнай існасці – перайменаваннем вуліц, зносам помнікаў палымяным рэвалюцыянерам, выкрыццём палітыкі маскоўскай царквы (гэта значыць РПЦ) як каланіяльнай і акупацыйнай.

Толькі тады зрушыцца з мёртвай кропкі рух за беларускую мову культуру. Народ загаворыць на сваёй мове пры той умове, што пачне сябе паважаць, а гэта зможа адбыцца толькі дзякуючы разумення сваёй сапраўднай гісторыі» (стар. 131 — 132).

5. «Ужо ўсе зразумелі, што ў сучасным Менску жывуць менчукі, у Полацку – палачане. А вось у Беларусі пакуль яшчэ жывуць беларусы, рускія, палякі, украінцы, габрэі, татары і іншыя – усе самі па сабе. Яны яшчэ не навучыліся лічыць сябе беларусамі рускага, польскага, украінскага, яўрэйскага, татарскага ці іншага паходжання» (стар. 145).

6. «У Беларусі каланіяльная спадчына апынулася настолькі моцнай, што А.Г. Лукашэнка, стаўшы прэзідэнтам, спрабаваў зноў далучыць краіну да былой імперыі. Гэта адзіны прыклад у найноўшай гісторыі, калі былая калонія імкнулася вярнуцца пад уладу мэтраполіі. Што тычыцца самога Лукашэнкі, то ён са сваёй савецкай ментальнасцю малодшага брата Расеі ня ўбачыў супярэчнасці ў такой палітыцы, бо лічыў, што паміж Беларуссю і Расеяй няма істотных нацыянальна-этнічных адрозненняў. Беларускі выпадак (станоўчая ацэнка каланізацыі) – анамальная з’ява сярод посткаланіяльных дзяржаваў» (стар. 158 — 159).

7. «У 13 з 14 нярускіх рэспублік былога Саюзу адбываецца развітанне з імперыяй, якое ўключае ў сябе будаўніцтва і кансалідацыю нацыянальных дзяржаваў. Толькі ў Беларусі не назіраецца пераходу ад імперыі, неад’емная частка якога – перамены ў нацыянальнай гістарыяграфіі» (стар. 165).

8. «У нас скралі не толькі летапісе. За межамі тэрыторыі Беларусі зараз знаходзіцца 95% нашых гістарычных і культурных каштоўнасцяў. Вяртаць гэтыя скарбы ніхто не збіраецца — хоць бы таму, што беларускае палітычнае кіраўніцтва гэтага не патрабуе.

Расейскія, польскія і летувіскія фальсіфікатары ўжо даўно скіроўваюць грамадскае меркаванне сваіх краін у абыход многіх важных падзей, нібы паляўнічыя гоняць дзічыну паміж вяроўкамі і сцяжкамі. Для гэтага яны завышаюць значнасць адных фактаў і прыніжаюць іншыя» (стар. 201).

9. Так, «статыстыка, на грунце якой можна зрабіць высновы аб негатыўным уплыве Расеі на Беларусь, заўсёды хавалася. Напрыклад, дадзеныя пра суадносіны колькасці збожжа, якое збіралася да і пасля калектывізацыі, не публікуюцца нават цяпер. Вядома, у БССР з’явілася шмат фабрык і заводаў. Але ў супастаўных па тэрыторыі і насельніцтву еўрапейскіх краінах, дзе атрымалася скруціць мясцовых бальшавікоў, іх пабудавалі нашмат больш.

Пры любой уладзе людзі аруць і сеюць, нараджаюць і гадуюць дзяцей. Гэта заслуга прыроды, а не уладаў. Ацаніць якасць палітычнага ладу можна, толькі параўноўваючы суадносіны станоўчых і адмоўных фактараў, якія ўплываюць на натуральны ход жыцця. Не так ужо даўно (у 2002 г.) у Горадні святкавалі 200-годдзе ўсталявання Гарадзенскай губерні. Як паведамлялі афіцыйныя крыніцы, гэтая эпахальная падзея спрыяла развіццюГарадзеншчыны. Чаму ж тады Гарадзеншчына з перадавога ваяводства Рэчы Паспалітай, дзе знаходзілася стаўка караля Стэфана Баторыя, дзе жыў кароль Станіслаў Панятоўскі, ператварылася ў адзін з самых бедных і адсталых краёў царскай Расеі?» (стар. 205).

Самае балючае пытанне: пра дзвюхмоўе

Гэтыя пасажы зборніка, напэўна, выклічуць найбольшыя спрэчкі. Хутчэй, ня спрэчкі, а тупа-банальнае замоўчванне з боку адной нешматлікай і сумна вядомай «групы асобаў». Аргументаў супраць дадзеных палажэнняў з іх боку агучана ня будзе, іх няма. Зрэшты, матывы такіх (цалкам чаканых) паводзінаў з прэвентыўных меркаванняў аўтары рэцэнзаванага твору пазначылі паслядоўна й цалкам празрыста.

«Амаль усе адраджэнцы – прадстаўнікі беларускамоўнай часткі інтэлігентаў-гуманітарыяў (літаратары, філолагі, журналісты, гісторыкі, дзеячы мастацтваў). За апошнія 20 гадоў стала ясна, што пад адраджэннем яны маюць на ўвазе ў асноўным дырэктыўны (гвалтоўны) пераклад на беларускую мову ўсіх сегментаў соцыума: дзіцячых садоў, школаў і ВНУ, дзяржаўных прадпрыемстваў і камерцыйных фірмаў, грамадскіх арганізацый, судоў і міліцыі, узброеных сілаў.

Няцяжка зразумець – чаму. Па той простай прычыне, што толькі такім чынам яны могуць забяспечыць сабе кіруючыя ролі ў структурах палітычнай і грамадскай сістэмы. Іншымі словамі, адраджэнцы ўжо даўно абараняюць ня мову, а сваё месца пад сонцам. Бо калі ў мовы няма перспектываў, то і яны нікому не патрэбныя» (стар. 216).

І да чаго гэта прыводзіць?

«Гэта проста смешна. Варта з’явіцца ў трох-чатырох магазінах Менска якому-небудзь выданню на мове накладам 150 ці 200 асобнікаў, як шырокавядомая недзяржаўная прэса  пачынае дружна яго хваліць. І тады становіцца ясна, што да выданняў на беларускай мове непрыдатныя такія крытэрыі, як здольнасці аўтара, то, у якой меры ён валодае пытаннем, проста – ці цікавы яго твор. Усе прабачаецца толькі таму, што выдаў на мове» (стар. 220).

Што наўзамен наяўных фантазіяў «за мову»?

Гэты фрагмент зборніка прапісаны найбольш тэхналагічна («палітыка ёсць мастацтва магчымага»).

«Праграма-мінімум павінна здабыць дакладнае афармленне ў выглядзе закона Рэспублікі Беларусь аб абароне нацыянальнай мовы. Наколькі мне вядома, Таварыства беларускай мовы імя Фр. Скарыны («Таварыства беларускай мовы імя Францiшака Скарыны») праект такога закона ці ўжо падрыхтавала, ці то завяршае яго распрацоўку.

Пры такім варыянце далейшых падзей чыстая мова – хутчэй за ўсё – паўторыць лёс іўрыту старажытных габрэяў. Яна (як і іўрыт) застанецца здабыткам невялікага кола спецыялістаў (філолагаў, лінгвістаў, літаратараў). А народ будзе па-ранейшаму казаць альбо на трасянцы, альбо на рускай мове.

Праграма-максімум – гэта мара. Мара аб тым, што добра б гадоў за 15 — 20 перавесці на беларускую мову тыя сегменты грамадскага жыцця, якія вытрымаюць такі пераход без страты якасці. Гэта тапаніміка і гідраніміка, гандаль і рэклама, царква (усе канфесіі), радыё і тэлебачанне, органы дзяржаўнага кіравання, міліцыя (лепш бы паліцыя), дашкольныя ўстановы, пачатковая і сярэдняя школа.

Навуку, тэхніку, медыцыну і абарону не чапаць ні ў якім выпадку. Хіба што паставіць сабе мэту адкінуць гэтыя сферы грамадства ў ХIХ стагоддзе. Тады, вядома, сьцяг у рукі і поўны наперад далёка назад! / Выдзелена мной. — А.Г. /» (стар. 224).

Каб было больш даступным для разумення тутэйшай амбіцыйнай «солі зямлі», прыведзены некаторыя вялікімі літарамі:

«Проста бяда, што людзі ня ведаюць вялікіх ісцін сучаснай навукі. Вызначальным фактарам нацыянальнай самасвядомасці з’яўляецца тое, у духу якой культуры чалавек выхаваны. Напрыклад, Пушкін па крыві быў эфіёп, Лермантаў – шатландзец; Фанвізін, Герцэн, Блок і Гіпіус – немцы, Даль – датчанін; Гогаль, Ахматава, Бунін, Караленка, Зошчанка – украінцы; Дастаеўскі, Булгарын, Салагуб, Грын – беларус; Мандэльштам, Пастарнак , Маршак – габрэі; Грыбаедаў і Меражкоўскі – палякі. Але ўсе яны заслужана лічацца выдатнымі рускімі літаратарамі …

Можна колькі заўгодна заяўляць пра тое, што Касцюшка і Нямцэвіч, Ясінскі і Малахоўскі, Агінскі і Ваўжэцкі, Князевіч і Траугут, Міцкевіч і Манюшка, Кіркор і Чачот, Баршчэўскі і Сыракомля па сваім этнічнай паходжанні былі беларусамі. Прынцыпова важна іншае – тое, што самі яны лічылі сябе польскай шляхтай літоўскага паходжання, казалі, пісалі і думалі на польскай мове.

Таму, калі вырас у Беларусі і лічыш сябе беларусам – значыць, ты беларус. Не звяртай увагі на недасканалых тыпаў, якія спрабуюць дзяліць наш народ на карэнных і прышлых, беларукамоўных і рускамоўных. Сапраўдная матывацыя тых, хто хоча рэзаць па жывому, знаходзіцца ў іншай плоскасці. Для іх карэнныя – выключна выхадцы з вёсак, гэта значыць яны самі, іх радня і землякі. Наша вёска заўсёды ненавідзела горад, а гараджан, як адзначыў вядомы культуролаг Мікалай Крукоўскі ў адным са сваіх артыкулаў, усіх кагалам называла жідамі.

Гэтыя лузеры па ўласнай волі заселі ў канаве ля шашы, па якой наша грамадства рухаецца ў будучыню. І адтуль спрабуюць здзіўляць сваёй дурасцю мінакоў і гасцей краю. Толькі ніхто іх даўно ня слухае, акрамя такіх самых недарэкаў» (стар. 226).

Аўтары зборніка – хто асэнсавана, а хто і ў сілу геніяльных азарэнняў – ня могуць не здагадвацца пра тое, што праграмы, прапанаваныя сучаснымі радыкальнымі «нацдэмамі», здзяйсняльныя выключна як вынік гвалтоўнага ўвядзення «вонкавага кіравання» на тэрыторыі Беларусі. Адну «акупацыю незалежнасцю» (В. Акудовіч) мы даўно спрабуем пераадолець. Яе непасрэдным вынікам стаў перыяд 1994-2001 гг.

Ня трэба будзіць яшчэ адно «лiха». Задума і пафас гэтай працы толькі і здольныя аб’яднаць «мыслячую Беларусь».

Аб гэтым дадзены тэкст.

 

nmnby.eu