Пра самае галоўнае лепш прамаўчаць, каб яно засталося жыць надалей і каб заўсёды вабіла або цьвеліла нас сваёй недавыказанасьцю.

Хацеў бы пачаць з падзякі сп. П. Рудкоўскаму, які рэгулярна зьвяртаецца да праблем беларускага мысьленьня і сам актыўна ўдзельнічае ў стварэньні тутэйшага інтэлектуальнага ляндшафту. Мая рэфлексія ўзьнікла з нагоды ягонага артыкулу “Праблемы з рэальнасьцю Анёла Доўгірда” ў 7-8 нумары ARCHE за 2008 г. Разумеючы спантаннасьць сваіх меркаваньняў і ня надта вялікую заглыбленасьць у тэму, паспрабую (наколькі атрымаецца) абысьціся без графаманскіх празьмернасьцяў і “веласіпедных” вынаходніцтваў. Аматары філязофіі накшталт мяне, напэўна, таксама для чагосьці існуюць у прыродзе і могуць тады-сяды падаваць свой голас. Мой голас мо й ня дужа арыгінальны, а ў нечым нават і тыповы, бо, як многім дамарослым “мысьлярам”нашага краю, мне даводзіцца быць “шматрукім”, практыкуючыся то ў паперапэцканьні, то ў лозавязаньні, то ў вершаплёцтве, то ў бульбакапаньні, а на жыцьцё зарабляючы зусім іншымі заняткамі. І таму, для люба-мудрасьці ў лепшым выпадку застаецца роля ”лірычнага адступленьня” ў якім-небудзь публіцыстычным опусе або інтэлектуальнай “прыправы” да мужчынскай бяседы пасьля лазьні. Вядома, для сур’ёзных філязофскіх штудыяў гэтага замала, і таму набытак такіх “думаньняў” ня вельмі ўражвае, нават калі ён прэтэндуе на званьне “канцэпцыі”. Тут я згодны са сп. Рудкоўскім. Але ж трэба заўважыць — сучаснаму беларускамоўнаму філязофскаму мысьленьню бадай толькі 20 год, тэрмін мізэрны для вялікіх зьдзяйсьненьняў. І дзякуй тым рупліўцам, што, шукаючы нашыя згубленыя гістарычныя “зьвёны”, спрабуюць аднавіць духоўную повязь з мысьлярамі іншых эпох, а тым самым задаць тон сёньняшняму інтэлектуальнаму працэсу. Справа, безумоўна, вартая. Але наколькі ідэі нашага земляка эпохі Асьветніцтва могуць быць прыдатнымі для ХХІ ст.? І ці можа ўвогуле цяперашняя філязофія адыгрываць тую ролю, што яе папярэдніца 200 год таму?

Вядома, што філязофія (паводле іншай вэрсіі — толькі мэтафізыка) — навука пра тое, пра што нічога ня можа сказаць ані фізыка, ані фізыялёгія, ані хімія, ані кібэрнэтыка, ані іншыя “сапраўдныя” навукі. Аднак у выніку выбуховага пашырэньня ды памнажэньня фундамэнтальных і прыкладных дысцыплінаў месца для “выпасу” філязофіі становіцца ўсё менш, адпаведна і аўтарытэт яе ў грамадзтве падае. Тое ж тычыцца і эпістэмалёгіі (тэорыі ведаў), многія праблемы якой за 180 гадоў пасьля Доўгірда перасталі быць чыста філязофскімі, бо дасьледаваныя нэйрафізыялёгіяй, нэйралінгвістыкай, псыхалёгіяй. Паспрабую праілюстраваць гэта прыкладам.

Сёньня вядома, што ўсе адчуваньні маюць адзіны мэханізм і вылучаць зь іх толькі тактыльную частку, як “базавую” ці самую “праўдзівую” (як тое рабіў Доўгірд), ня мае сэнсу. Магчыма, тактыльнасьць (датклівасьць) філягенэтычна адна з найбольш старажытных (яе мае нават амёба), а смак, зрок, слых хоць і маладзейшыя, але фізыялягічна ня менш праўдзівыя. Тактыльныя ілюзіі ці галюцыянацыі магчымыя гэтак жа сама, як і слыхавыя або зрокавыя. Больш за тое, першы “падман”, за які могуць зачапіцца скептыкі, адбываецца ўжо ў рэцэптарах, дзе зьнешнія фізычныя ці хімічныя фактары трансфармуюцца ў электрычныя імпульсы нэйронаў і ўспрымаюцца мозгам як адчуваньні. Гэтую прыма-рэцэпцыю можна назваць першаснай інфармацыяй. А ці можна яе лічыць ведамі? Думаю, што пакуль, у дадзеным выпадку — не,  бо веды — гэта інфармацыя, якая зафіксаваная, запісаная ці зашыфраваная і можа захоўвацца або перадавацца іншым суб’ектам. Дзеля таго, каб першасныя адчуваньні сталі ведамі (ці хаця б аўта-справаздачамі), трэба яшчэ адзін этап -“пераклад” іх з “электра-мэмбранна-нэйроннай” на якую небудзь зь вядомых нам моваў — вэрбальную, графічную, лічбавую ці інш. Другі этап адбываецца ў мозгу, але для яго зьдзяйсьненьня патрэбна мець пэўны набор элемэнтаў, якімі будуць зафіксаваныя веды — гукі, словы, сымбалі, вобразы. На жаль, такі набор не закладзены ў чалавеку ад нараджэньня, бо знаходзіцца па-за межамі ўласна арганізму і ўяўляе зь сябе кантыніюм зьвестак, набытых і захаваных ягонымі папярэднікамі. Гэта як вусныя, так і задакумэнтаваныя нейкім чынам факты, уяўленьні, традыцыі, ідэі… І толькі чалавек, які “падключаны” да гэтага кантыніюму, можа “перакласьці” свае адчуваньні на мову словаў, гукаў, карцінаў, выяваў.

Праўда, ёсьць яшчэ адзін момант — зьвесткі з архіўнага кантыніюму патрапляюць да чалавека таксама праз тыя ж рэцэптары, што і першасныя адчуваньні, таму прыма-рэцэпцыя — першасная і найважнейшая (але не адзіная) умова набыцьця ведаў. А разам з тым гэта яшчэ адна нагода для радыкальных эмпірыкаў, каб гнуць сваю звышсуб’ектывісцкую лінію. Але ж і без архіўнага кантыніюму нічога ня будзе — ніводны ізаляваны чалавек ня здольны прадукаваць аніякіх ведаў. Чалавечае дзіця, узгадаванае сярод ваўкоў, будзе ўсяго толькі воўкам. Вядома, працэс набыцьця ведаў паступовы і зьвязаны як з выхаваньнем ды адукацыяй, так і з дасканаленьнем органаў пачуцьцяў, якія на працягу жыцьця могуць ня толькі разьвівацца, але і дэградаваць. Аднак жа гэта праблема хутчэй ужо мэдычная, чым гнасэалягічная.

Такім чынам, прыватныя чалавечыя веды, ці, дакладней, сам працэс даведваньня, мае дзьве крыніцы — суб’ектыўную прыма-рэцэпцыю і архіўна-культурны кантыніюм. З аднаго боку, архіўны кантыніюм ёсьць самастойнай (але не абсалютна аб’ектыўнай) рэальнасьцю, засвойваючы якую індывід пазнае зьнешні сьвет, а зь іншага — гэта “саманастройваны інструмэнт”, вучачыся «граць» на якім, чалавек можа здабываць і новыя веды. Ёсьць спакуса назваць адчуваньні пры ўспрыняцьці арх-кантыніюму другаснымі (сэкунд-рэцэпцыяй), але прынцыпова яны анічым ня розьняцца ад першасных. Кружок на белым фоне робіцца нулём, літарай “О” ці застаецца проста “дзюрачкай” у залежнасьці ад аналітычнай працы мозгу (патылічных, цемянных і лобных доляў), а не прыма-рэцэпцыі зрокавага апарату, для якога ўсё гэта адно і тое ж. Як казалася вышэй, так званыя “скажэньні” рэчаіснасьці могуць адбывацца на ўзроўні рэцэптараў, але гэта нішто ў параўнаньні з тымі “маніпуляцыямі” і “фальсыфікацыямі”, якія магчымыя на другім этапе. Так, шмат залежыць ад таго, да якога арх-кантыніюму быў “падключаны” чалавек — у якім асяродку ён гадаваўся, на якой мове размаўляў, чаму навучаўся. Аднак жа ёсьць пэўныя межы “суб’ектыўнасьці” арх-кантыніюму, бо заўсёды дзейнічаюць законы адлюстраваньня і наканаваньня (перакладу-трансфармацыі), безь якіх аніякія веды ўвогуле не адбыліся б. На першы погляд абсалютна непадобныя кантыніюмы насамрэч маюць значна больш агульнага, чым адрознага.

Аднак вернемся да пачатку — да таго моманту, калі першасныя адчуваньні яшчэ не былі “перакладзеныя” на вядомую нам мову, а засталіся “нямымі”. Напрыклад, тая ж амёба, у якой ёсьць прыма-рэцэпцыя — ці мае веды яна? У рэшце рэшт, першасная інфармацыя ў любых жывых арганізмаў таксама неяк шыфруецца і захоўваецца, хіба толькі не заўсёды вядомым для нас спосабам. Праўда, адзін з мэханізмаў такой перадачы ўжо дасьледаваны, гэта — геном. Сёньня вядома, што навакольныя фактары могуць накладаць адбітак на генэтычны код, прычым ня толькі на ядрава-храмасомны комплекс, але і на некаторыя ўнутрыклеткавыя структуры (рыбасомы, мітахондрыі). Гэтая інфармацыі праз палавыя клеткі перадаецца наступнаму пакаленьню, а калі будзе карыснай — то і далей па родавым ланцугу. У такім выпадку яе можна разглядаць як біялягічныя прота-веды, а іх мусяць мець усе жывыя істоты.

Вядома, “чыста чалавечыя” веды, якія разглядае традыцыйная эпістэмалёгія, маюць крыху іншы мэханізм функцыянаваньня, але канчатковае прызначэньне іх, хутчэй за ўсё, агульнае — выжываньне ў зьменлівых умовах навакольнага сьвету. Арх-кантыніюм чалавечай супольнасьці — гэта калектыўна-культурны геном (”ДНК” цывілізацыі), ён акумулюе найбольш важныя і каштоўныя знаходкі, а непатрэбныя ці шкодныя выкрэсьлівае ці “забывае”. Прычым сярод іх ёсьць як матэрыяльныя набыткі (вынаходніцтва кола, кнігі, рухавіка, атамнай бомбы), так і духоўна-ідэйныя (монатэізм, дэмакратыя, гуманізм, экалягізм і г.д.). Аднак і біялягічны, і культурны геном ня толькі выбарна захоўвае памяць пра мінулае, але і адсарбуе новыя прота- ці проста веды, зьяўляючыся своеасаблівым люстэркам сёньняшняга сьвету. “Наколькі рэальным люстэркам?” — запытаюць скептыкі. Дастаткова рэальным, каб прыстасавацца да гэтага сьвету. Прыкметай і гарантыяй адэкватнасьці (“праўдзівасьці”) тых ведаў зьяўляецца выжывальнасьць іх носьбітаў. У супрацьлеглым выпадку яны гінуць, не пакінуўшы нашчадкаў. Гэта тычыцца і біялягічнага, і культурнага геному. Адзінае толькі — што ў другім выпадку гаворка не заўсёды ідзе пра фізычнае зьнікненьне, бо ўсё можа абмежавацца толькі “культурнай” або “ідэалягічнай“ сьмерцю. Гэта якраз тое, што адбывалася з намі ў 1990-я гады ды, напэўна, адбываецца яшчэ і цяпер.

Некалькі словаў пра “беларускую філязофію”. Адзін мой сябра, сёньня ўнівэрсытэцкі выкладчык, пасьля трэцяга курсу філязофскага факультэту летам працаваў грузчыкам на дрэваапрацоўчым камбінаце. Простыя рабацягі, хто з пачатковай, хто зь сярэдняй адукацыяй (справа была ў 1970-я гг.), дужа зацікавіліся, кім ён будзе пасьля навучаньня. Як ён ні выпінаўся, як ні стараўся патлумачыць, хто такі філёзаф — да іх ягонае красамоўства так і не дайшло. Для чаго ёсьць інжынер, лекар ці настаўнік — яны цямілі, а вось чым мусіць займаецца філёзаф — было вышэйшае за іхнае разуменьне.

Гэта што да ўплыву філязофіі на люд паспаліты. Вядома, больш “прасунутыя” рабацягі, прынамсі з “коркамі” аб вышэйшай адукацыі, ведаюць, што праца філёзафа — складана разважаць пра простыя рэчы, мець здольнасьць убачыць праблему там, дзе ёсьць толькі “банальны” факт. Як ні дзіўна, такое “простанароднае” ўяўленьне мае рацыю, бо філязофія сапраўды “раскладае” простыя, цэльныя рэчы на супярэчлівыя і складаныя элемэнты, маніпуляцыі зь якімі прыводзяць да яшчэ большых праблемаў і нестыковак. Часьцей за ўсё “сабраць” назад простую рэчаіснасьць з тых элемэнтаў ужо не атрымліваецца, і таму трэба рухацца далей — глыбей ці вышэй у нетры заганнай мудрагелістасьці. У адрозненьне ад навукі, філязофія апэруе толькі словамі і іх камбінацыямі і ня можа на рэальных аб’ектах даказаць сваю праўдзівасьць. Таму многім (і ня толькі простым рабацягам) падаецца, што люба-мудрасьць — гэта “пятае кола” сярод “сапраўдных” навукаў і ня мае ніякай практычнай карысьці. Тым ня менш, яна існуе і будзе існаваць заўжды, бо, на самой справе, зьяўляецца квінтэсэнцыяй (або міні-копіяй) арх-кантыніюму. Гэткім жа самым, “філязофскім” шляхам ідуць ня толькі “карысныя” навукі, але развіваецца таксама сам чалавек і ўсё грамадзтва.

Філязофія, праўда, ужо даўно не маналіт, а цэлы россып “друзу” і “каштоўных камянёў”. Сярод іх сёньня ў Беларусі, паводле меркаваньня П. Рудкоўскага, найбольш папулярны пыхлівы скептыцызм і рамантычны ідэалізм. Звычайна гэтыя рэчы ўзаемавыключальныя, бо прынцыповы скептык мусіць ва ўсім сумняваецца, а сапраўдны ідэаліст — моцна верыць як мінімум у сваю ідэю. Але ў беларускіх галовах гэтыя супярэчнасьці парадаксальным чынам сумяшчаюцца, і мне падаецца, што на тое ёсьць шэраг натуральных падставаў. Распад савецкай сыстэмы (палітычнай і духова-ідэалягічнай) спрыяў пашырэньню скепсісу ды нігілізму: маўляў, усе рацыянальныя канцэпцыі пабудовы грамадзтва хлусьлівыя, любая ідэалёгія — толькі чарговы падман, ды  і ўвогуле — філязофія ні на што пазытыўнае ня здольная. А паколькі хочацца быць крыху арыгінальным і пайсьці далей за скептыкаў ХVІІІ ст., то і нараджаецца эпатажная формула В.Акудовіча “мяне няма”, якая выклікае ня столькі сур’ёзную крытыку, колькі перасьмешкі публіцыстаў. Цалкам зразумелае (і, мабыць, апраўданае) жаданьне сп. Акудовіча прыцягнуць увагу да малапапулярных пытаньняў філязофіі, а разам з тым (ці можа і ў першую чаргу?) і да беларускай праблематыкі. У нейкай ступені яму гэта ўдалося. Аднак скептыцызм — рэч задужа індывідуалістычная ды мала прадукцыйная, і нават у сваёй “пыхлівай” форме застаецца справай маргінальнай.

Зусім іншая рэч — “прарочая філязофія” альбо, паводле Рудкоўскага, “пагоня за духамі і ідэямі”. Тут ёсьць надзея зачапіць хаця б частку думаючай “праслойкі”. Менавіта такі тып філязофіі найбольш папулярны і запатрабаваны сёньня калі ня ўсім народам, то прынамсі яго элітамі. Справа ў тым, што марксізм-ленінізм быў ня толькі сацыяльнай утопіяй ці нечуваным палітычным гвалтам, а найперш узорам вучэньня, якое ідзе насустрач масавым чаканьням і “дорыць” людзям будучыню. Жаданьне чалавека зазірнуць наперад — невынішчальнае. Гэта прыроджаная патрэба (і здольнасьць) розуму, як таксама патрэба верыць або здольнасьць лягічна разважаць. А таму прарокі сярод людзей заўсёды будуць у модзе, асабліва ў пераходных грамадзтвах, дзе разбурылася адна футурыстычная дактрына, а другой пакуль няма. Дарэчы, трэба адзначыць (насуперак самому сабе), што гістарычная практыка ХХ ст. давяла памылковасьць камуністычных дагматаў, і ў гэтым сэнсе камунізм сапраўды даказаў сваю “навуковасьць”. Але пакуль што гэта адзіная філязофская канцэпцыя, якую атрымалася праверыць “экспэрымэнтальна”. І ўсё ж такі, што б ні казалі скептыкі або праціўнікі “паноўных ідэалёгіяў”, у той ці іншай форме “ідэйнае забесьпячэньне” ёсьць у любым соцыюме, і філязофія мае да яго самае непасрэднае дачыненьне. Таму “гегелеўскі ідэалізм, нацыянальны рамантызм ды розныя ўтапічныя візіі” ня дужа новы, але выпрабаваны філязофскі набор, зь якім сёньня працуюць беларускія мысьляры.

П. Рудкоўскі наракае, што гэты ідэалісцкі трэнд — неэфэктыўны і беспэрспэктыўны, і супрацьпастаўляе яму “рэальную” філязофію ў стылі Анёла Доўгірда. Але чаму мэтадычна распрацаваная, лягічна вывераная навуковая філязофія мала каго цікавіць? Чаму ня ўзорныя акадэмічныя філёзафы кшталту Доўгірда ці Кандылака, а пісьменьнік-псыхоляг Ніцшэ або палітычны публіцыст Ленін выклікаюць больш інтэлектуальнага розгаласу і сацыяльнах зрухаў? Напэўна, справа ня толькі ў форме прэзэнтацыі сваіх ідэяў. “Сухі” і “коснаязыкі” стыль Доўгірда, безумоўна, ня вытрымае канкурэнцыі зь містычнай паэтыкай ці палемічным запалам “прарокаў”. Аднак справа яшчэ і ў тым, што “рэальная” філязофія па сутнасьці сваёй ардынарная і прадказальная, з дапамогай складаных навуковых пабудоў яна даказвае банальныя рэчы, а ў выніку доўгіх лягічных разважаньняў прыходзіць да відавочных усім ісьцін. “Прарочая” ж філязофія імкнецца за далягляд, абяцае нешта новае і нечаканае. Яна зусім ня сьціплая, але затое і ня сумная, яе пэрспэктывы могуць аказацца рэтраспэктывай ці нават падманам. Але яна ўзрушвае, правакуе на дзеяньне (ці супрацьдзеяньне), чаго ня можа зрабіць сумная праўда скрупулёзнага дасьледаваньня. Таму чым праўдзівей, правільней і пасьлядоўней філязофскае вучэньне, тым:

а) бліжэй яно да сьветапогляду сярэднестатыстычнага абывацеля;

б) менш будзе мець інтэлектуальнага розгаласу;

в) даўжэй яму наканавана жыць.

Што ярчэй гарыць, тое хутчэй згарае. І наадварот. Вось і мае нататкі (буду да канца сьціплым і самаўпэўненым) — гэта даволі банальныя каляфілязофскія развагі, без прэтэнзіяў на прафэсійнае дасьледаваньне ці навуковае адкрыцьцё. Калі ў іх дзе і мільгануў намёк на сьвежы павеў, то гэта хутчэй вынік незаплянаваных беларускамоўных імправізацыяў. Я ж, гэтаксама як і большасьць беларусаў, зьяўляюся рэалістам у жыцьці і містыкам у душы, бо разумею: пра самае галоўнае лепш прамаўчаць, каб яно засталося жыць надалей і каб заўсёды вабіла або цьвеліла нас сваёй недавыказанасьцю.

Дарэчы — пра рэалізм беларускіх мысьляроў. Меў рацыю сп. Рудкоўскі, што такія антыподы, як мэтафізычнае трымценьне і постмэтафізычны зьдзек, дамінуюць сёньня ў нашых развагах. Але яны не зьнішчаюць адзін аднаго, а даволі мірна суіснуюць. Маю крамольную думку, што тая “залатая сярэдзіна”, раўнавага паміж гэтымі полюсамі і ёсьць беларускім рэалізмам. На гэтых дзьвюх “філязофскіх” нагах і стаіць сёньня наш рахманы прагматызм. Ужо потым будзе балансаваньне між поўначчу і поўднем, захадам і ўсходам, праваслаўным атэізмам і эўрапейскім мэркантылізмам, але першасным ёсьць якраз наш рамантычны ідэалізм ды пыхлівы скептыцызм. Нават супэрскептык Валянцін Акудовіч, які ня ўпэўнены нават ва ўласным існаваньні, недзе у глыбіні душы мае спадзеў, што калісьці адступіць “чужынскае антыбеларускае мора” і нашая краіна з архіпэлягу нарэшце ператворыцца ў кантынэнт ці хаця б у прыстойную выспу. Ды і ў будзённым жыцьці паважаны філёзаф зусім не падобны на сучаснага Дыягена, які б зь ліхтарыкам шукаў па Менску сам сябе або зьдзіўляў абывацеляў іншымі дзівацтвамі. Ён робіць цалкам рацыянальныя і зразумелыя справы: абуджае беларусаў ад інтэлектуальнага сну, апякуецца маладой генэрацыяй думаньнікаў, прэзэнтуе нашую новую культуру і г. д. Бадай, тое самае ж і з апалягетамі нацыянальнага рамантызму, многія зь якіх някепска пачуваюцца ў офісах ці на катэдрах, і ў жыцьці ня меншыя прагматыкі, чым функцыянэры ад БРСМ. Магчыма, было б някепска, каб гэты прыроджаны рэалізм быў ня толькі стыхійна-маўклівым, але набыў строгія навуковыя формы ці гожыя філязофскія строі, за якія ня сорамна было б перад суседзямі. Дык ці ж не яны “шыюцца” ў адміністрацыі прэзыдэнта, “крояцца” ў розных апазыцыйных тусоўках ды “снуюцца” вось тут, на гэтых самых старонках? Напэўна лепш, каб гэта рабілася абазнанымі мысьлярамі і прафэсійнымі адмыслоўцамі, каб “строі” атрымаліся хаця б узору ХХ, а не ХІХ стагодзьдзя. Бог ім у дапамогу! І нам таксама — тым, каму ўсё гэта давядзецца “насіць”…

____________________________________________

Васіль Аўраменка – эсэіст, жыве і працуе ў Магілёве.