У гэтай публікацыі я хачу закрануць такую небяспечную з’яву апошніх гадоў, як актыўнае распаўсюджанне ў Рэспубліцы Беларусь ідэалогіі заходнерусізму.

Але спачатку давайце вызначымся з тэрмінам. Заходнерусізм — гэта палітычная ідэалогія, якая ўзнікла ў Расійскай імперыі ў 19-м стагоддзі, якая прапаведуе вялікадзяржаўныя ідэі і грунтуецца на сцверджанні, што Беларусь з’яўляецца культурнай і дзяржаўнай часткай Расіі, а беларусы — усяго толькі адгалінаванне рускага народа.

У пачатку 90-х гг. ХХ стагоддзя, у «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» літаратуразнаўца Аляксей Каўка вызначыў заходнерусізм як «канцэпцыю адмаўлення гістарычнасці беларусаў як самастойнай і самабытнай этнічнай адзінкі, атаясненне іх з вялікарускім этнасам». Вялікі ўплыў на развіццё заходнерусізму зрабілі ідэі славянафілаў, прыўнесеныя А. С. Хамяковым, І. В. Кірэеўскім і інш Канчаткова гэтая ідэалогія была распрацаваная і «абгрунтаваная» ў працах рускага гісторыка (выхадца з беларускіх земляў) Міхаіла Каяловіча, які для абазначэння сучаснай тэрыторыі Беларусі, увёў у навуковы абарот тэрмін «Заходняя Расія». На думку Каяловіча, уся гісторыя Заходняй Расіі (г.зн. Беларусі) — гэта руская гісторыя, бо «тут жыве рускі народ».

На фарміраванне заходнерусізму істотны ўплыў зрабілі ідэі епіскапа беларускага Георгія Каніскага. Мабыць, не чужая гэтая дактрына і сучаснай праваслаўнай царкве, калі канферэнцыя «Заходнерусізм — мінулае і сучаснасць», якая адбылася 18.04.2012, праходзіла ў Доме праваслаўнай кнігі Беларускага Экзархата ў Мінску, а ў рэдакцыйны савет праекту «Заходняя Русь» уваходзіць прафесар царкоўнай гісторыі Мінскай Духоўнай Акадэміі В.Цяплова. Цікава было б даведацца, гэта афіцыйная пазіцыя паважанай мной праваслаўнай царквы, ці ўсё ж «самадзейнасць» асобных яе членаў?

Каб чытач мог скласці больш яснае ўяўленне, што ўсё ж такі ўяўляе сабой заходнерусізм, прывяду некалькі цытат, узятых з інтэрнэт-сайтаў «заходнерускай» скіраванасці, якія пазіцыянуюць сябе як навукова-асветніцкія выданні, а па сутнасці з’яўляюцца рупарамі ідэалогіі расійскага вялікадзяржаўнага шавінізму ў Беларусі:

«Заходнерусы заўсёды былі лаяльнымі расійскімі падданымі, ідэя беларускай незалежнасці была ім чужая. Больш за тое, ідэю дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі традыцыйна адстойвалі нацыяналістычныя сілы, арыентаваныя на адрыў ад Расеі і знішчэнне гістарычнай памяці аб рускім мінулым гэтых земляў…»

«Формула «беларуская мова — родная мова беларусаў» перастае быць актуальнай: шматлікія рускамоўныя беларусы, што з ранняга дзяцінства выкарыстоўваюць рускую мову ў якасці асноўнага сродкі зносін, менавіта яе, а не «тытульную» беларускую, падаюць у якасці роднай…»

«Народ Заходняй Расіі (Беларусі) заўсёды называў сябе рускім народам, сваю мову — рускай мовай…»

«У апошні час заходнярускі рух у Беларусі становіцца ўсё больш папулярным, хоць яму нялёгка супрацьстаяць «ідэалагічным мутантам» у выглядзе беларускага нацыяналізму ці літвінізму», што добра аплачваюцца з-за мяжы»

«Заходнярускі рух — гэта векавая барацьба беларусаў за свае рускія карані, за ўз’яднанне і палітычнае і культурнае з рускім народам».

«Беларусы з’яўляюцца самабытнай часткай рускага народа і могуць паўнавартасна існаваць і развіваць сваю культуру толькі ва ўлонні рускай цывілізацыі».

«Цяпер, як і раней, заходнерусізм адстойвае ідэі агульнарускага адзінства, сцвярджае права беларусаў думаць і размаўляць на рускай мове, бачыць у нацыянальнай культуры гістарычны рускі пачатак і змест».

«У супрацьстаянні з ваяўнічай нацыяналістычнай (беларускай) дэмагогіяй, заходнерусізм дае беларусам цвёрдую гістарычную, канфесійную і навуковую апору».

«Пошук гістарычных падстаў беларускай дзяржаўнасці наштурхнуў шматлікіх на ілжывы выснову аб яе «літвінскіх» каранях…».

«Нездарма ж літвінства сваімі героямі аб’яўляе палякаў Тадэвуша Касцюшку, Адама Міцкевіча, Станіслава Манюшку, Канстанціна Каліноўскага, Юзэфа Пілсудскага. З-за вострага недахопу «карэнных літвінаў» у літвіны гуртам запісалі Фёдара Дастаеўскага, Андрэя Грамыку. Хоць Дастаеўскі і Грамыка лічылі сябе беларусамі, гэта значыць, заходнімі рускімі… ».

«Беларуская нацыяналістычная публіка ўжо заклапацілася нарастаючай папулярнасцю спадчыны навукоўцаў-заходнерусістаў. Падняла вой, віск, брэх. Нацэліла супраць яго свае інфармацыйныя і палітычныя рэсурсы. Але ўсё больш беларусаў убіраюць у сябе заходнярускія ідэі аб адзіным рускім народзе, у тым ліку не толькі пажылыя, але і моладзь. Для іх Мураўёў-Віленскі — не «Вешальнік» (…) а патрыёт Расіі (…).

Спадзяюся, цяпер у чытача склалася некаторы ўяўленне пра тое, што сабой уяўляе заходнерусізм. Застаецца толькі дадаць, што такія інтэрнэт-сайты як «Заходняя Русь» і «Імперыя», літаральна перапоўненыя рыторыкай не толькі анты-беларускай, але і анты-польскай накіраванасці.

Палітыка паступовага аб’яднання Расеі і Беларусі, распачатая ў з прыходам да ўлады Лукашэнкі, прывяла да неабходнасці яе ідэйнага абгрунтавання. У сувязі з гэтым на свет божы і была выцягнутая замшэлая і ўжо ўсімі парадкам прызабытая ідэалогія заходнерусізму. Актыўную дзейнасць у РБ на гэтым «полі» разгарнулі яе прыхільнікі, у тым ліку гісторыкі Я. Трашчанок (цяпер нябожчык) згаданая вышэй В. Цяплова, А.Бендзін і шэраг іншых.

Апошнім часам ідэі заходнерусізму ўсё больш дакучліва ўкараняюцца ў свядомасць беларусаў праз сродкі масавай інфармацыі. У рэспубліцы адна за адной праводзяцца розныя канферэнцыі, семінары, круглыя сталы, і іншыя зборышчы адэптаў гэтага вучэння, якія выкарыстоўваюць прадастаўленую ім трыбуну для нападаў на нацыянальную беларускую гісторыю, мову, культуру і нацыянальна-мыслячую інтэлігенцыю. Актыўнае прамыванне мазгоў беларусаў адбываецца ва ўмовах дыктатуры, калі любое апаніраванне, спрэчка, публічнае выказванне іншага пункту гледжання практычна немагчымыя або абцяжараныя. Навязванне варожых ідэй заходнерусізму адбываецца на фоне адкрытай дыскрымінацыі беларускай культуры і беларускай мовы, якая пры відавочнай і схаванай падтрымцы кіраўніка дзяржавы выцясняецца з усіх сфер жыцця. Ажыццяўляецца мэтанакіраваная моўная і культурная экспансія рускай мовы і рускай культуры. Улады паступова зачыняюць беларускія школы, а шматвекавая гісторыя беларускага народа ў публікацыях і сродках масавай інфармацыі часцяком падаецца ілжыва і выбарачна.

Адзін з сучасных прапаведнікаў гэтай ідэалогіі гісторык Сяргей Шыпценка у дакладзе на тэму «Заходнерусізм: мінулае і сучаснасць» піша: «Заходнерусізм як ідэйная плынь аформіўся ў XIX стагоддзі і, на сённяшні дзень, уяўляе сабой суцэльны феномен. Літвінізм, наадварот, як суцэльная з’ява не сфармаваўся і зыходзіць, пераважна, з прынцыпу адмаўлення пры фармуляванні свайго каштоўнасна-светапогляднага ядра («анты-расійскі», «анты-праваслаўны», «анты-…»).

Дазволю сабе спытаць у аўтара гэтых радкоў: а з чаго ж зыходзіць заходнерусізм? Ды з тых жа самых прынцыпаў, якія Вы прыпісваеце «літвінізму», толькі з дакладнасцю да наадварот, а менавіта «анты-літоўскі», «анты-беларускі», «анты-польскі», «анты-каталіцкі», «анты-…»

Іншы адэпт гэтай ідэалогіі, літаратар Анатоль Аўруцін, выступаючы на канферэнцыі «Заходнерусізм, мінулае і сучаснасць», заявіў: «Статус рускай мовы — прыкмета ўзроўню культуры, яе развітасці». Словы Аўруціна дзіўным чынам пераклікаюцца са словамі Лукашэнкі, які ў свой час сказаў: «Людзі, якія гавораць на беларускай, не могуць нічога рабіць, акрамя як размаўляць на ёй, таму што па-беларуску нельга выказаць нічога вялікага. Беларуская мова — бедная мова. У свеце існуе толькі дзве вялікія мовы — руская і англійская». А. Аўруцін, мабыць, таксама лічыць, што без расейскай мовы культура ў Беларусі будзе неразвітай, на нізкім узроўні. Далей ён рэзюмуе: «Калі заходнерусізм будзе прызнаны як з’ява — тады ў рамках яго аформіцца і сучасная заходняруская літаратура».

Яшчэ адзін прыхільнік заходнерусізму, нейкі Ігар Патапаў, у артыкуле «Хто ў Беларусі зноў выступае супраць рускай мовы» (інф. агенцтва Regnum) заўзята крытыкуе нясмелыя спробы Міністэрства Адукацыі і Міністэрства Культуры пашырыць сферу ўжывання беларускай мовы. Патапаў пераварочвае ўсё з ног на галаву. У прыватнасці ён піша: «Ужо каторы раз у нашым грамадстве пачынаецца кампанія па прымусовай беларусізацыі насельніцтва рэспублікі. Але калі называць рэчы сваімі імёнамі, то гаворка ідзе аб чарговым наступе на рускую мову». Дастаецца ад яго за падтрымку беларускай мовы і міністру адукацыі РБ Сяргею Маскевічу, і нам. міністра культуры Тадэвушу Стружэцкаму (дарэчы, нашаму земляку з Пастаўшчыны). Ігар Патапаў піша: «Вось так мы жылі і жывем да гэтага часу, два народы на адной зямлі. Абсалютная большасць — рускія-беларусы — і абсалютная, але вельмі актыўная меншасць — літвіны, якія адстойваюць уніяцкую культурную традыцыю. У адных на сцягах заклік «Разам з Расеяй!» у іншых «Беларусь у Еўропу!». Для адных саюз з Расеяй — гэта аб’яднанне на землях гістарычнай Русі, рускага свету, для іншых — саюз з Расеяй, прызнанне рускай мовы роднай мовай — гэта здрада сваёй радзімы, еўрарэгіёну Вялікалітва і гвалт над сваёй духоўнай, гістарычнай, этнічнай, родавай, культурнай сувяззю са спадчынай Вялікага Княства Літоўскага. А са здраднікамі не цырымоняцца… ». Як гаворыцца — без каментароў.

Вядомы гісторык беларусіст, кандыдат гістарычных навук Ігар Мельнікаў піша ў сваім блогу: «Да нядаўняга часу асноўнымі пляцоўкамі, на якіх «тусаваліся» адэпты заходнерусізму ў Беларусі, былі рознага роду інтэрнэт-парталы імперскай накіраванасці. Аднак, з нядаўняга часу, адзін з прыхільнікаў заходнярускіх ідэй, «палітолаг» Усевалад Шымаў атайбаваўся на старонках цэнтральнай дзяржаўнай газеты «СБ — Беларусь сегодня». Яго калонкі пазіцыянуюцца як публікацыі, у якіх «прадстаўлены аналіз самых актуальных і важных падзей як унутранай, так і знешняй палітыкі». Аднак, сам аўтар, асабліва не турбуючыся аб глыбіні сваіх думак і разважанняў, выкарыстоўвае выдзеленае яму ў газеце месца для прасоўвання заходнерускіх, вялікадзяржаўных ідэй, для нападаў на нацыянальную беларускую гісторыю, мову, культуру і інтэлігенцыю ».

Там жа Ігар Мельнікаў піша: «Утрыманне апублікаванай у шматлікіх беларускіх выданнях дакладной запіскі адной з супрацоўніц брэсцкага аблвыканкама (мабыць гаворка ідзе аб Вользе Клімовіч), занепакоіла ўсіх неабыякавых беларусаў. Пазіцыі беларускай мовы і без таго слабыя, а тут такое рашэнне прадстаўнікоў вертыкалі ўлады. Зрэшты, гэтая навіна з энтузіязмам была сустрэтая ў лагеры заходнерускіх ідэй у Беларусі. Працэс прасоўвання беларускай культуры і мовы, які быў пачаты Міністэрствам культуры Рэспублікі Беларусь, выклікаў жорсткую крытыку ў рознага роду «гісторыкаў» і «палітолагаў», якія групуюцца вакол сайтаў імперскай накіраванасці. Дзеяньні беларускага Мінкульта западнорусы называюць «рухам у бок паланізацыі беларускага грамадства» або проста «нацыяналізмам». Гэтых людзей раздражняе ўсё нацыянальнае, беларускае, а галоўным вонкавым ворагам яны лічаць Польшчу…».

Значная колькасць прыхільнікаў заходнерусізму ў Беларусі — гэта дзяржчыноўнікі, як былыя, так і дзеючыя. Напрыклад — нам. дырэктара Інфармацыйна Аналітычнага Цэнтра пры Адміністрацыі Прэзідэнта — Леў Крыштаповіч. На пасяджэнні круглага стала на тэму «Рэлігійны фактар нацыянальнай бяспекі Беларусі», якое адбылося 15 сакавіка 2012 года ў Мінску, ён прапанаваў ні многа — ні мала: «адмовіцца ад ідэі аб тым, што беларуская ідэнтычнасць выйшла з Вялікага Княства Літоўскага». Далей гэты «беларускі» чыноўнік піша: «Падаецца, што спробы вывесці беларускую ідэнтычнасць з так званага Вялікага княства Літоўскага — гэта спробы, якія ляжаць у баку ад рэальнага працэсу нашага духоўнага ўмацавання і развіцця». Іншымі словамі, Крыштаповіч прапануе беларусам стаць «іванамі без роду і племені», выкрасліўшы са сваёй памяці 550 гадоў гісторыі нашай старажытнай і слаўнай дзяржавы — Вялікага Княства Літоўскага. Сам ён Беларусь, мабыць, ужо даўно лічыць Заходняй Руссю. Гэта вынікае хоць бы з таго, што Крыштаповіч публікуе свае гісторыка-філасофскія пошукі на сайце анты-беларускай накіраванасці «Заходняя Русь». Адпаедна логіцы гэтага чыноўніка, украінцы, напэўна, таксама павінны адмовіцца ад ідэі аб тым, што ўкраінская ідэнтычнасць выйшла з Кіеўскай Русі?

Дык да чаго ж усё-ткі імкнуцца заходнерусы, гэтыя прарасійскія, анты-беларускія дзеячы? Па-першае, да поўнага выкаранення беларускай мовы з усіх сфер жыцця грамадства і замены яе рускай. Па-другое, да поўнай рэвізіі і перапісвання гісторыі Беларусі. Гісторыя — гэта тая навука, да якой адэпты гэтага вучэння маюць асаблівую, пільную ўвагу. Па-трэцяе, да ператварэння Беларусі ў нейкае падабенства «Паўночна-Заходняга краю», які існаваў у складзе Расійскай Імперыі ў ХІХ — ХХ стагоддзях. І, нарэшце, ўключэнне гэтага, умоўна кажучы, «Паўночна-Заходняга краю» у склад Расіі (у той ці іншай форме).

Фактычна заходнярусы з’яўляюцца прыхільнікамі той палітыкі, якую царызм праводзіў на беларускіх землях у 19-м і пачатку 20-га стагоддзя. Што тады адбывалася, мы добра ведаем. Вось што распавёў пра той перыяд нашай гісторыі, вядомы гісторык і пісьменнік Уладзімір Арлоў: «…У мэтах палітыкі поўнай русіфікацыі Беларусі, пры расейскім урадзе ў 1831 годзе быў створаны Асаблівы камітэт па справах заходніх губерняў. Яго намаганнямі ў краі былі рэзка пашыраныя зямельныя ўладанні рускіх дваран і чыноўнікаў, якія карысталіся шматлікімі прывілеямі. У судах, органах адукацыі і іншых дзяржаўных установах месца служачых тутэйшага паходжання займалі расейцы з цэнтральных губерняў імперыі. Усё справаводства і навучанне было перакладзена на рускую мову. Адзін з ідэолагаў такой палітыкі (гаворка ідзе аб губернатары Мураўёве-Віленскім) выказаўся на гэты конт наступным чынам: «Што не дарабіў рускі штык, зробіць руская школа». У 1832 годзе ўлады зачынілі Віленскі універсітэт, які заставаўся адзінай вышэйшай навучальнай установай на землях былога ВКЛ . Яшчэ раней тая ж доля спасцігла Полацкую акадэмію, што мела універсітэцкі статус». (…) «Угледзеўшы небяспеку ўжо ў саміх назвах «Літва» і «Беларусь», у 1840 годзе цар Мікалай I асаблівым указам забараніў выкарыстоўваць іх у афіцыйных дакументах, увёўшы азначэнне «Паўночна-Заходні край».

Заходнярусы дагаварыліся ўжо да таго, што крытыкуюць нават праграму «Замкі Беларусі». У іх разуменні замкі Сапегаў, Радзівілаў і інш з’яўляюцца не чым іншым, як: «помнікамі іншапляменнага панавання над беларусамі», і знакамі «панскай» (чытай: польскай) улады. Як бачым, у гэтых ідэях нічога новага няма, звычайны набор палонафобіі і паклёпу часоў сталінскага сацыялізму. Напэўна ў некаторых заходнярусаў удома да гэтага часу захоўваюцца партбілеты, з якіх яны перыядычна здзімаюць пыл.У чарговы раз, ужо далёка не першы ў гісторыі, беларусаў спрабуюць русіфікаваць. На гэты раз да працэсу падыходзяць грунтоўна, падводзяць, так бы мовіць, ідэалагічную базу ў выглядзе заходнерусізму. Робіцца ўсё, каб нішто не нагадвала і не мела нават адцення нацыянальнага. У краіне замененыя нацыянальныя сцяг і герб. Нацыянальныя святы падмененыя зноў прыдуманымі, або замежнымі (7 лістапада, 23 лютага….). Беларуская мова абвешчаная Лукашэнкам непаўнавартаснай, беларуская культура і літаратура — недасканалымі, гісторыя — не самастойнай, а беларускі народ — «рускім». Памятаеце кінутую ім фразу на сустрэчы з губернатарам Амурскай вобласці: «Мы, рускія людзі …». Народу пастаянна прывіваецца комплекс непаўнавартаснасці. Беларусы і «талерантныя», і «рахманыя», і «безыніцыятыўнаыя», і «кансерватыўныя», і ў крызісе «вінаватыя».

У той час, калі Лукашэнка працягвае імітаваць незалежнасць, краіна паступова скочваецца ў абдымкі «старэйшага брата». Ўваскрашэнне ідэалогіі заходнерусізму, перапісванне і скажэнне гісторыі, закрыццё школ з беларускай мовай навучання, стварэнне нейкага «беларускага казацтва», з’езд рускіх нацыяналістаў у Глыбокім і многае іншае, усё гэта звёны аднаго ланцуга. Ланцуга, якая павінен назаўсёды прывязаць Беларусь да Расіі, і растварыць беларусаў у «вялікарускім плавільныі катле».

Неабходна зразумець, што расійскі імперыялізм і вялікадзяржаўны шавінізм (і ў мінулым, і сёння), — галоўная пагроза дзяржаўнасці для беларусаў. Расія ва ўсе часы была і ёсць антыподам еўрапейскай (заходняй) цывілізацыі, да якой заўсёды (акрамя перыяду акупацыі) належалі беларусы.

Ці ёсць будучыня ў заходнярускай ідэалогіі ў Беларусі? Усё будзе залежаць ад саміх беларусаў, якія павінны вызначыцца — ці жадаюць яны быць адным з рэгіёнаў Расіі, ці жадаюць яны быць нейкай безаблічнай масай, з якой можна паступаць як каму заманецца, ці яны ўсё ж такі асобны народ са сваёй мовай, сваёй багатай і слаўнай гісторыяй і сваімі самабытнымі культурнымі традыцыямі. А пакуль беларусы маўчаць, іншыя, больш актыўныя і напорыстыя, спрабуюць вырашыць іх будучы лёс.